5 อุปสรรคที่พบบ่อยการแก้ปัญหาความเหลื่อมล้ำทางการศึกษา

เมื่อสังคมมีระยะห่าง ผู้คนรับรู้เรื่องราวของกันผ่านสื่อ ซึ่งปัญหาความยากจนและเรื่องเกี่ยวกับเด็กมักจะถูกเล่าในเชิงน่าสงสาร-สงเคราะห์ หรือเล่าสถานการณ์ความล้มเหลวด้านการศึกษาว่าเป็นเรื่องปัจเจก มากกว่าเป็นเรื่องของระบบที่ต้องแก้ไข นานวันกลายเป็นการรับสารที่นำไปสู่ความเข้าใจที่ผิด เป็นการตีตราและผลิตซ้ำ ส่งผลให้เกิดความเฉยชากับปัญหาในระบบและรอให้รัฐมาแก้ไขปัญหาด้วยวิธีเดิม ๆ หรือวิธีการอื่นที่ไม่สอดคล้องกับบริบท โดยอาจจะไปสร้างความเคยชินให้กับกลุ่มคนยากจนในการรอรับโอกาส หรือให้โอกาสที่เขาไม่ได้ต้องการหรือเลือกเอง แต่ต้องรับไว้ก่อนด้วยสถานการณ์ไม่มีทางเลือก ทำให้ปัญหาไม่ถูกแก้ เท่ากับระบบก็ไม่ถูกแก้และภาษีก็ถูกใช้กับเรื่องเดิมเช่นกัน

ระบบที่ครูอยู่ไม่ได้เอื้อให้ครูเต็มที่กับการสอน และเนื่องด้วยระบบการศึกษาที่มีลักษณะการทำงานแบบมีลำดับชั้น (Hierachical) และเป็นวัฒนธรรมแห่งความกลัว (Fear based) ครูจึงไม่สามารถปฏิเสธงานที่สั่งลงมาจากผู้อำนวยการหน่วยการศึกษา เขตพื้นที่ กระทรวงศึกษาธิการ หรือรัฐส่วนกลางได้ หนำซ้ำครูยังเป็นฝ่ายเดียวที่ถูกประเมินผล โดยที่ครูไม่สามารถสะท้อนความคิดเห็น (Feedback) ไม่มีการประเมินระบบว่าได้สนับสนุนการสอนของครูได้ดีหรือไม่ และนอกเหนือจากโครงสร้างของระบบงานที่ไม่เอื้อให้ครูได้สอนแล้ว ครูยังต้องแบกรับหน้าที่และความคาดหวังจากผู้ปกครองและชุมชนในการดูแลแก้ไขปัญหาเชิงพฤติกรรม ปัญหาการเรียนรู้ ความสามารถด้านวิชาการของเด็กด้วย

จึงไม่น่าแปลกใจ หากครูจะเครียด ทุกข์ ไม่มีเวลาในการดูแลร่างกายจิตใจและครอบครัวของตนเอง โดยในระยะยาว หากครูไม่ได้รับการสนับสนุนที่เหมาะสม ระบบจะเสียครูดี ๆ ไปจากระบบ หรือ อยู่ในระบบแบบ offline หมายถึง ครูอยู่ในห้องแต่เล่นโทรศัพท์หรือไม่ได้สนใจสอน ส่วนผู้ที่ต้องการและตั้งใจจะเป็นครูก็จะมีจำนวนน้อยลงเรื่อย ๆ นักเรียนก็จะได้รับผลกระทบด้านโอกาสในการเรียนรู้ที่มีคุณภาพ ด้านการมีสมาธิ ด้านความสนใจต่อเนื้อหา ผลการเรียนรู้และการเติบโตทั้งทางร่างกาย จิตใจ ความรู้ของเด็กก็ลดคุณภาพลงไปด้วย ไม่ว่าครูจะตั้งใจหรือไม่ตั้งใจก็ตาม เพราะเมื่ออยู่ในพื้นที่แห่งความกลัว เด็กก็จะต้องใส่ใจกับความปลอดภัยของตัวเองก่อน เลยไม่สามารถเรียนรู้ และพัฒนาทักษะการคิดขั้นสูง ซึ่งจะเป็นสิ่งที่ยากยิ่งขึ้นไปอีก

ดังนั้น ผู้ที่อยู่ในพื้นที่จะเข้าใจสถานการณ์ความเหลื่อมการศึกษา ไปจนถึงความต้องการของตลาดแรงงานดีที่สุด (หากเขาได้คลุกคลีและมีความเห็นอกเห็นใจกับกลุ่มเป้าหมายและผู้มีส่วนได้ส่วนเสียมากพอ) จะรู้ว่าอะไรดีหรือไม่ดีสำหรับพื้นที่ของตน และรู้ว่าต้องทำงานกับใครบ้างจึงจะทำให้เกิดผล โดยที่ภาครัฐส่วนกลางสนับสนุนให้เกิดความก้าวหน้า ความยั่งยืน และความสามารถที่จะขยายผลได้ อย่างไรก็ดี ปัจจุบันการพัฒนาการศึกษาระดับท้องถิ่นยังมีความท้าทาย ไม่ว่าจะเป็นด้านการจัดสรรงบประมาณ การระดมหาทรัพยากรท้องถิ่น การชี้เป้าและพัฒนาคนในพื้นที่ให้สามารถขับเคลื่อนงานจากต้นทุนที่มีในพื้นที่ รวมถึงเหนี่ยวนำผู้เล่นในภาคส่วนต่าง ๆ มามีส่วนร่วมในการสร้างการเรียนรู้เชิงพื้นที่ โดยการทำความเข้าใจ ตั้งเป้าหมาย และลงมือทำงานร่วมกันจนเกิดผลสำเร็จ

การศึกษาให้บริการแบบเหมารวม หรือ One size fits all ซึ่งไม่ได้เหมาะกับเด็กทุกคน และไม่ได้เหมาะกับทุกพื้นที่ทุกบริบท แต่เหมาะกับเด็กที่มีความพร้อมมากกว่า หลายประเทศจึงพัฒนาการศึกษาด้วยการกระจายอำนาจหรือกระจายการเป็นเจ้าของสู่ท้องถิ่นเพื่อให้คนหน้างานตัดสินใจและจัดการเรียนรู้ที่จะให้ดอกออกผลได้จริง เพราะแต่ละพื้นที่มีวิธีการทำงานและโจทย์ความต้องการต่างกัน

ประเทศไทยประสบปัญหาความยากจนมาอย่างยาวนาน เรื้อรังข้ามรุ่นมาถึง 4 รุ่น แม้จะมีความพยายามแก้ไขปัญหานี้มาต่อเนื่อง แต่ไม่เพียงพอกับโลกที่มีความไม่แน่นอนสูง เมื่อต้องพบกับปัจจัยที่ควบคุมไม่ได้ทำให้ปัญหารุนแรงขึ้น เพราะเมื่อหลังจากการแพร่ระบาดของโรคโควิด 19 ปัจจุบัน พบว่ารายได้ของครอบครัวยากจน 15% ต่ำสุด เฉลี่ยอยู่ที่ 2,762 บาทต่อเดือน ส่วนรายได้ของผู้มีวุฒิมัธยม 6 อยู่ที่ไม่เกิน 10,000 บาทต่อเดือน โดยไม่มีแนวโน้มที่จะมีการขึ้นรายได้ (กสศ., 2566) ซึ่งกลุ่มครอบครัวยากจนแบกรับภาระรายจ่ายด้านการศึกษาสูงกว่าครอบครัวร่ำรวยถึง 4 เท่า เมื่อเทียบกับรายได้ (กสศ., 2566)

เด็กยากจนจำนวนมากจึงอยู่ในสภาพแวดล้อมที่เข้าไม่ถึงโอกาสด้านการศึกษา ไม่มีต้นแบบความสำเร็จจากการศึกษาให้เห็นเป็นแรงบันดาลใจ เนื่องด้วยคนในครอบครัวของเด็กเองก็ไม่มีโอกาสเรียนหรือเรียนจบไม่สูง จึงไม่เห็นความเป็นไปได้จากการเรียน ไม่คาดหวังด้านการศึกษากับเด็กและไม่มีแผนการเงินเพื่อส่งเสียเด็กเล่าเรียน เพราะในทุก ๆ วัน พวกเขาพบปัญหาที่ต้องแก้ไขเฉพาะหน้า บวกกับการศึกษาเป็นเรื่องที่มีความสำคัญน้อยกว่าปัญหาปากท้องรายวัน หากมีโอกาสครอบครัวมักให้เด็กไปทำงานก่อน เพราะการไปเรียนเท่ากับเสียโอกาสในการหารายได้

ปัญหาการศึกษาและความเหลื่อมล้ำเป็นประเด็นต้น ๆ ที่ได้รับความสนใจมาตลอด แต่ด้วยปัญหาดังกล่าวเป็นปัญหาเชิงโครงสร้าง ซับซ้อน มีผู้มีส่วนได้ส่วนเสียหลายกลุ่ม จึงถูกกล่าวถึงแบบควบรวม หลาย ๆ ครั้ง ทำให้ผู้ที่สนใจไม่รู้จะเริ่มแก้ไขปัญหาความเหลื่อมล้ำทางการศึกษาอย่างไร ดูข้อมูลที่ไหน ตรงไหน หรือทำอะไรดี การตั้งคำถาม การเก็บข้อมูล การสร้างหลักฐาน และการสื่อสารแลกเปลี่ยนข้อมูล จึงเป็นเครื่องมือที่สำคัญมากที่จะช่วยบอกเล่าสถานการณ์ ชวนแต่ละภาคส่วนให้เข้ามาเห็นความสำคัญและมีส่วนร่วม โดยที่ผ่านมานั้น ได้มีความพยายามที่จะใช้ข้อมูลขับเคลื่อนความเสมอภาคทางการศึกษา แต่ข้อมูลเชิงลึก ข้อมูลที่น่าเชื่อถือ เข้าใจง่าย และสร้างแรงผลักดันยังมีอยู่จำนวนน้อย ไม่ตอบรับกับความต้องการและไม่ละเอียดมากพอที่จะนำไปใช้ต่อยอดในการคิดนวัตกรรมใหม่ ๆ ได้ ในขณะเดียวกันที่คนทั่วไปก็ยังไม่มีทักษะในการเก็บและสังเคราะห์ข้อมูลด้วยตัวเอง และข้อมูลบางอย่างก็ไม่มีสิทธิ์ในการเก็บ เช่น ข้อมูลประชากร ข้อมูลที่คนทั่วไปจะเข้าถึงได้จึงต้องรอจากภาครัฐ ภาคการศึกษา ศูนย์วิจัย สำนักข่าว หรือสื่อออนไลน์อยู่

หลาย ๆ ครั้ง ข้อมูลที่มีอยู่ก็แฝงไปด้วย bias ที่เข้าใจกลุ่มเป้าหมายผิด ๆ หรือการเก็บข้อมูลแบบเหมารวม เพราะไม่ได้คิดระยะยาวว่าข้อมูลจะนำไปใช้อะไรต่อ ทำให้ผู้ใช้ข้อมูลต้องใช้ข้อมูลอย่างเลือกไม่ได้ อาจนำไปสู่การตัดสินใจคลาดเคลื่อน ตั้งโจทย์สร้างความเปลี่ยนแปลงคลาดเคลื่อน และลงทรัพยากรไปกับสิ่งที่อาจจะไม่ตอบโจทย์นัก
สุดท้ายการเปลี่ยนแปลงจะเกิดได้ยาก โดยเฉพาะในโลกปัจจุบัน ที่เกิดการเปลี่ยนแปลงที่ไม่คาดฝันมากมาย ทำให้ทุกคน ทุกภาคส่วนต้องปรับตัวเพื่อความอยู่รอด การทำข้อมูลแบบดั้งเดิมไม่สามารถตอบโจทย์การสร้างนวัตกรรมได้อีกแล้ว